Kompas to urządzenie, które w dobie GPS-ów i Google Maps, powoli odchodzi w zapomnienie. Warto jednak nabyć umiejętność posługiwania się nim bo w przeciwieństwie do nawigacji, nie zawiedzie nas podczas wędrówki czy biegów na orientację. Nasz poradnik odpowie na pytanie: Jak czytać kompas, ale nie tylko. Dowiesz się, jak zbudowany jest kompas, jak działa i czym różni się od busoli.
Co to jest kompas i do czego służy?
Kompas to proste urządzenie nawigacyjne wyposażone w igłę magnetyczną, która wskazuje kierunek bieguna magnetycznego (północ-południe), a przez to pozwala wyznaczyć pozostałe strony świata. Służy przede wszystkim do zorientowania mapy (prawidłowego ułożenia względem terenu), wyznaczania kierunku, w którym należy się poruszać, aby dotrzeć do celu czy odnajdywania drogi w przypadku zgubienia szlaku lub gdy okaże się, że wyznaczona przez nawigację ścieżka np. zdążyła zarosnąć. Wraz z mapą turystyczną pomoże ci np. zidentyfikować szczyt, rzekę itp. Kompas sprawdzi się zarówno podczas górskich wędrówek, biegów na orientację, rowerowych wycieczek czy survivalu. Niewielkie urządzenie ma jedną sporą przewagę nad nawigacjami satelitarnymi czy mapami w telefonach – nie posiada baterii, która może się wyczerpać oraz zawsze ma zasięg.
Rodzaje kompasów
Oprócz wspomnianego już kompasu magnetycznego na rynku dostępne są jeszcze inne rodzaje kompasów:
-
geodezyjny – służy do precyzyjnego wyznaczania kątów poziomych w terenie w trakcie prac geodezyjnych (głównie zdjęć topograficznych). Oprócz igły magnetycznej ma na pokładzie celownik i poziomicę oraz mocowanie do statywu geodezyjnego.
-
geologiczny – urządzenie pomagające wykonać pomiar np. kątów poziomych w terenie, kątów pionowych czy kątów nachylenia, dzięki któremu geolodzy mogą mierzyć bieg i upadek warstw geologicznych ziemi. Składa się z kompasu magnetycznego, zestawu poziomic, klizymetru i klinometru.
-
słoneczny – pozwala określić kierunki świata wykorzystując położenie tarczy słońca na niebie w konkretnej porze dnia. Jego zaletą jest odporność na anomalie magnetyczne czy możliwość wyznaczania kierunków w okolicach biegunów. Nie przyda się w nocy czy podczas dużego zachmurzenia.
-
elektromechaniczny – inaczej żyrokompas, to przyrząd jak nazwa wskazuje wyposażone w żyroskop. Stosuje się go głównie na statkach. Umożliwia wskazanie geograficznej północy. Opiera się na zasadzie stałego położenia w przestrzeni osi wirującego ze sporą prędkością żyroskopu.
Czym różni się kompas od busoli?
Dla niektórych „kompas” i „busola” są tym samym urządzeniem, co jest błędnym przekonaniem. Owszem busola jest wyposażona w igłę magnetyczną, ale dodatkowo także w przyrządy celownicze – muszkę, szczerbinkę i lusterko, które służą do wyznaczania azymutu (poziomy kąt między północą a kierunkiem na wybrany punkt/przedmiot, mierzy się go zgodnie z ruchem wskazówek zegara). Ponadto posiada obrotowy pierścień z podziałką w stopniach (tzw. limbus), linijkę (pomiar w cm), fosforyzujące oznaczenia i blokadę igły (np. opuszczane wieczko).
Budowa kompasu
Klasyczny kompas posiada obudowę przypominającą płaski cylinder (wykonana z tworzywa sztucznego lub stopu metali, np. aluminium), w środku której mamy igłę magnetyczną (płaski, lekki i wąski magnes) zawieszoną na ostrzu (pozwala się obracać) oraz tarczę wyposażoną w oznaczenia kierunków i podziałkę stopniową. Szczelnie zamknięte wnętrze wypełnione jest cieczą (alkohol lub woda demineralizowana), która ma za zadanie stabilizować igłę i zapobiegać jej drżeniu. Cylinder kompasu może być umieszczony na tzw. płytce wyposażonej w linijkę (skala w milimetrach/ calach), lupę (umożliwia odczyt niewielkich oznaczeń na mapie) i podziałkę z popularnymi skalami map (pozwalają sprawnie mierzyć odległości). Na tarczy kompasu znajdują się oznaczenia kierunkowe świata: podstawowe (N – północ, S – południe, E – wschód i W – zachód) oraz kombinacje (NW – północny zachód, NE – północny wschód, SW – południowy zachód i SE – południowy wschód).
Jak działa kompas?
Kompas działa w oparciu o oddziaływanie igły z polem magnetycznym Ziemi, dzięki czemu niezależnie od miejsca, w którym się znajdujesz oraz pory dnia, igła ustawi się w linii prostej między biegunami magnetycznymi i wskaże północ oraz południe. Nowoczesne urządzenia pokazują też wschód i zachód. Warto zauważyć, że bieguny magnetyczne Ziemi (miejsca, w których linie pola magnetycznego ustawiają się prostopadle do powierzchni Ziemi), które wskazuje kompas nie są tożsame z geograficznymi (Biegunem Północnym na Oceanie Arktycznym oraz Południowym na Antarktydzie). Inaczej mówiąc nie pokrywają się ze sobą, gdyż bieguny magnetyczne okresowo zmieniają swoje położenie. Wynika to ze skali deklinacji magnetycznej, czyli kąta między geograficzną, a magnetyczną północą. W Polsce różnica jest bardzo mała, dlatego nie przekłada się na precyzję kompasu, jednak, np. w Nowej Zelandii trzeba uwzględnić wartość deklinacji przy wskazaniach igły.
Prawidłowe działanie kompasu zaburzają m.in.:
-
metalowe przedmioty (np. z żelaza czy stali) lub złoża metali pod ziemią;
-
urządzenia elektryczne;
-
magnesy;
-
przewody pod wysokim napięciem.
Jak czytać kompas?
Aby prawidłowo czytać kompas, należy znać oznaczenia w nim stosowane (np. czerwona strzałka) oraz wiedzieć, czym jest orientowanie mapy i jak wyznaczyć azymut.
Oznaczenia
Czerwona strzałka na igle magnetycznej wskazuje północ. Z kolei rysunek o kształcie gwiaździstej figury, która wyznacza 8 lub 16 kierunków świata, to tzw. róża wiatrów (wskazuje kierunek wiatru).
Orientowanie mapy i wyznaczanie azymutu
Orientowanie mapy to nic innego jak ułożenie jej w taki sposób, aby odpowiadała rzeczywistym kierunkom geograficznym, a jej górna ramka pokazywała północ. Rozłóż mapę na równy podłożu, zlokalizuj miejsce, w którym się znajdujesz. Ustaw kompas na mapie w taki sposób, aby jego środek odpowiadał dokładnie twojej lokalizacji. Płytka kompasu oraz linie kierunkowe mają wyznaczać kierunek północny. Trzymaj urządzenie w jednym miejscu i równocześnie obracaj mapę do momentu, aż jej północ i równoleżniki (linie długości geograficznej północ-południe) ustawią się równo z północą na kompasie. Teraz czas wyznaczyć azymut. Ustaw bok kompasu w taki sposób, aby połączył punkt, w którym jesteś z punktem, do którego zmierzasz. Następnie obróć pierścień urządzenia tak, aby jego linie zrównały się z liniami północ-południe na mapie. Ustaw się w kierunku wskazanym przez strzałkę i trzymając kompas pionowo w stosunku do podłoża zacznij iść do miejsca docelowego, co jakiś czas sprawdzając poprawność trasy według wyznaczonego azymutu.
Dobry kompas, czyli na co zwrócić uwagę przy zakupie?
Na kupno kompasu wpływ ma przeznaczenie, czyli to do jakich aktywności będziesz go używać (na wyprawy, do biegów lub rajdów na orientację itp.) oraz jak precyzyjnych pomiarów potrzebujesz. Wybierając się na dalekie górskie wyprawy, np. do Ameryki Północnej, warto wybrać kompas z deklinacją. Do uprawiania różnego rodzaju sportów sprawdzi się model z szybkim ustawianiem igły, która dodatkowo powinna być szeroka, aby można było sprawdzić odczyty bez przerywania aktywności. W przypadku np. biegów na orientację dobrą opcją jest możliwość przymocowania urządzenia do kciuka. Podczas górskich wędrówek przydatnym elementem będzie zawieszka czy brelok, który pozwoli zawiesić urządzenie np. na szyi czy przypiąć je do plecaka lub kompas w formie zegarka. Przy zakupie kompasu magnetycznego zwróć uwagę na dodatkowe udogodnienia, typu: wbudowana lupa (ułatwi odczytanie mapy) czy przedziałki z popularnymi skalami (umożliwią sprawdzenie odległości pomiędzy konkretnymi punktami). Znaczenie ma również wypełnienie płynem. Najlepszy jest alkohol – jego gęstość jest mniejsza niż wody, dzięki czemu tworzy mniejsze opory podczas gdy igła wykonuje ruch obrotowy przez co odczyt jest dokładniejszy. Ważna jest trwałość obudowy – powinna być odporna na uszkodzenia mechaniczne. Dobrym wyborem będzie też kompas cyfrowy, który działa w oparciu o dane odbierane z satelity.
Kompas powinien na stałe zagościć w twoim ekwipunku górskim, rowerowym, biegowym, bushcraftowym czy survivalowym niezależnie od tego, jakiego sprzętu do nawigacji używasz, dokładności mapy wyświetlanej na smartfonie czy długości trasy, którą zamierzasz pokonać. Ten niewielki sprzęt wraz z mapą turystyczną (najlepiej zalaminowaną, aby nie zniszczyła się pod wpływem deszczu czy wilgoci) może okazać się kluczowy, gdy zgubisz szlak, a urządzenie elektroniczne się rozładuje czy straci zasięg.