Lawina śnieżna: co to jest, jakie są stopnie zagrożenia lawinowego oraz jak się zachować podczas zejścia lawiny w Tatrach

Zimowe wyprawy w wysokie partie gór, zarówno piesze, jak i na nartach, to nie tylko malownicze widoki, ale i poważne zagrożenia w postaci mas śniegu osuwających się z zawrotnymi prędkościami. Z naszego poradnika dowiesz się, jak powstaje lawina śnieżna, jakie są stopnie zagrożenia lawinowego, gdzie najczęściej schodzą lawiny w Tatrach i czy można ich uniknąć?

Czym jest lawina śnieżna? 

Lawina śnieżna to masa śniegu, skał, lodu, gleby i innych materiałów, która zsuwa się szybko w dół stromego zbocza górskiego. Towarzyszy temu unosząca się wysoko w powietrze chmura pyłu śnieżnego. Lawina zaczyna się, gdy niestabilna pokrywa śniegu odrywa się od zbocza, zaczyna nabierać prędkości i z impetem osuwa się w dół, porywając ze sobą i niszcząc niemal wszystko, co napotka na drodze. Kiedy lawina się zatrzyma, śnieg staje się stały i twardy niczym beton, co znacznie utrudnia a czasem wręcz uniemożliwia samodzielne odkopanie się. Brak jak najszybszej pomocy zwykle prowadzi do śmierci zasypanego na skutek uduszenia, odniesionych urazów lub hipotermii (przeczytaj więcej o wychłodzenia organizmu ).

Najczęściej lawiny tworzą się powyżej linii lasu i na stokach o nachyleniu 25-50 stopni (ok. 98% przypadków) lub na zboczach o nachyleniu 30-45 stopni (ok. 90%). Jednak mogą występować również na terenach położonych znacznie poniżej linii lasu (np. wąwozy). Szczyt lawinowy zwykle ma miejsce w okresie od grudnia do marca, choć zagrożenie np. w Tatrach występuje od listopada do czerwca.

W Polsce lawiny śnieżne schodzą przede wszystkim w Tatrach (wynika to z ich alpejskiego charakteru), ale również choć w mniejszym stopniu zdarzają się w Karkonoszach (Śnieżnik), w Beskidzie Żywieckim (Babia Góra), Pieninach (okolice Dunajca) czy Bieszczadach (Tarnica, Szeroki Wierch, Połonina Caryńska).

Co wpływa na powstawanie lawin w górach? 

Przyczyną wystąpienia lawin śnieżnych są zarówno siły naturalne (np. opady deszczu lub śniegu, wiatr, gwałtowne zmiany temperatury, trzęsienie ziemi, stan pokrywy śnieżnej, ekspozycja zbocza na słońce i wiatr), jak i działalność człowieka czy zwierząt.

Wyzwalaczem lawiny mogą być powtarzające się opady śniegu, które tworzą warstwy o różnej grubości (od kilku do kilkudziesięciu metrów) i strukturze, co sprawia, że więzi między warstwami pokrywy śnieżnej mogą być słabe. Stopiony śnieg, który wraz z nadejściem niskich temperatur ponownie zamarza, może powodować tworzenie się śliskiej powłoki lodu, przez co nowy śnieg nie jest w stanie się do niej przykleić i może zacząć się osuwać.

Innym powodem powstawania lawin jest wiosenna odwilż, kiedy to topniejący śnieg może przesiąkać przez pokrywę śnieżną i sprawić, że niższa warstwa stanie się śliska i nie zapewni odpowiedniej przyczepności dla białego puchu.

Bardzo częstym mechanizmem wyzwalającym lawinę (ok. 90 % przypadków) jest nadmierny ciężar (np. narciarz/turysta/zwierzę) lub drgania/wibracje (powodowane przez np. maszyny czy skuter śnieżny) przekraczające wytrzymałość pokrywy śnieżnej i prowadzące do odrywania się jej górnej warstwy.

Jakie wyróżniamy stopnie zagrożenia lawinowego? 

Do określenia stopnia zagrożenia lawinowego stosuje się 5-stopniową skalę, gdzie I stopień oznacza niskie zagrożenie powstania białego żywiołu, a V stopień wskazuje na bardzo wysokie ryzyko zejścia samoistnych lawin, dlatego zaleca się zaniechanie wypraw w takie sytuacji.

I stopień zagrożenia lawinowego – niski

Mówi o tym, że pokrywa śnieżna jest dość dobrze związana i stabilna, a warunki narciarskie, turystyczne i wspinaczkowe są na ogół dogodne. Mechanizmem wyzwalającym mała lub średnich rozmiarów lawinę w tym przypadku może być jedynie duże obciążenie dodatkowe na bardziej stromych czy ekstremalnych zboczach.

II stopień zagrożenia lawinowego – umiarkowany

W tym przypadku pokrywa śnieżna jest na dobrze lub umiarkowanie związana (na stromych stokach). Zejście lawiny w terenie wskazanym w komunikacie może nastąpić na skutek dodatkowego obciążenia pokrywy śnieżnej, ale samoistne wystąpienie białego zagrożenia jest niewielkie. Zaleca się poruszanie po dany terenie jedynie, jeśli posiadasz umiejętność oceny lokalnego zagrożenia lawinowego, wybór właściwych tras oraz zachowania odpowiednich środków bezpieczeństwa.

III stopień zagrożenia lawinowego – znaczny

Wskazuje na umiarkowane lub słabe związanie pokrywy śnieżnej na stromych stokach i możliwość wystąpienia lawiny nawet przy małym obciążeniu dodatkowym. Warunki są niekorzystne. Zaleca się unikania stromych stoków w obszarach wskazanych w komunikacie.

IV stopień zagrożenia lawinowego – wysoki

Tutaj mamy do czynienia ze słabo związaną pokrywą śnieżną na większości stromych stoków, dlatego nawet małe obciążenie może wyzwolić lawinę. Może dochodzić także do licznych samoistnych lawin o dużych rozmiarach. Warunki są zdecydowanie niekorzystne, dlatego zaleca się unikania wypraw w wysokie partie gór.

V stopień zagrożenia lawinowego – bardzo wysoki

Z uwagi na to, że pokrywa śnieżna jest słabo związana i bardzo niestabilna może dojść do licznych lawin o ekstremalnym charakterze, które mogą się pojawić samoistnie nawet na umiarkowanie stromych zboczach gór. W tej sytuacji zaleca się wyprawy jedynie w rejony, w których nie występuje zagrożenie lawinowe.

Czy i w jaki sposób uniknąć lawiny? 

Podstawowymi czynnikami, które zmniejszą ryzyko wywołania czy stania się poszkodowanym w przypadku zejścia lawiny, są:

• podstawowa wiedza na temat białego zagrożenia – jak powstaje, jakie wskazówki z otoczenia mogą wskazywać na podwyższone ryzyko zejścia lawiny, jak analizować rodzaj śniegu i pokrywy śnieżnej, jak odczytywać komunikaty Tatrzańskiego Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego, itp;

• zdrowy rozsądek.

Znaczenie ma umiejętność obserwacji otoczenia oraz właściwe odczytywanie aktualnego stopnia zagrożenia lawinowego, które codziennie podaje np. TOPR i GOPR (Górskie Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe), ale również samodzielna ocena sytuacji. Komunikaty lawinowe informują o ocenie zagrożenia dla dwóch rodzajów terenów – znajdujących się poniżej i powyżej 1600 m n.p.m. Unikaj obszarów zwiększonego ryzyka, takich jak stoki o nachyleniu większym niż 30 stopni lub obszary pod stromymi zboczami. Warto zdawać sobie sprawę, że nawet I czy II stopień nie wyklucza zejścia lawiny.

Jeśli zamierzasz tej zimy praktykować backcountry (jazdę poza wyznaczonymi trasami i ośrodkami narciarskimi), weź udział w kursie lawinowym, który przybliży kwestie związane z zagrożeniem lawinowym oraz pozwoli zdobyć praktyczne umiejętności np. posługiwania się detektorem, sondą i łopatą śnieżną (więcej w naszym artykule: Lawinowe ABC ). Dobrze jest też znać zasady udzielania pierwszej pomocy, w tym postępowania w przypadkach hipotermii, urazów, szoku itp. Odpowiednie przygotowanie zarówno pod względem wiedzy, jak i zakresie używania sprzętu ratowniczego, pozwoli Ci szybko i sprawnie udzielić pomocy innym czy sobie w przypadku zejścia lawiny.

Unikaj samodzielnych wypraw – zawsze staraj się wędrować/jeździć na nartach z doświadczonym przewodnikiem lub osobą, która dokładnie zna lokalny teren, jego historię związaną z lawinami, potrafiącą analizować informacje o pokrywie śnieżnej i dane pogodowe oraz posiadającą praktyczną wiedzę w zakresie używania sprzętu ratunkowego (w tym lawinowego ABC). Zanim wyruszysz poza utarte trasy piesze czy narciarskie, sprawdź, czy dany teren nie znajduje się na liście wysokiego ryzyka zejścia lawiny.

Lawina w Tatrach – które miejsca są najbardziej zagrożone i co robić, gdy nadjedzie lawina? 

Lawiny w Tatrach występują między listopadem a czerwcem, a ich trasy są dość powtarzalne. Najczęściej pojawiają się one w:

• górnych piętrach Doliny Chochołowskiej, Kościeliskiej, Gąsienicowej, Goryczkowej (szczególnie w obrębie Pośredniego Goryczkowego), a także Doliny Roztoki i Doliny Pięciu Stawów (Kozi Wierch, Przełęcz Zawrat, Miedziane);

• rejonach Giewontu, szczególnie w okolicach Przełęczy po Kopą Kondracką;

• rejonie nartostrady wiodącej z Hali Gąsienicowej do Kuźnic;

• obrębie szlaków turystycznych do Schroniska PTTK Morskie Oko od strony stoków Opalonego.

Po zejściu lawiny liczy się pierwsze 15 minut – w tym czasie istnieje największe prawdopodobieństwo uratowania zasypanej osoby. Jeśli widziałeś, że lawina przysypała człowieka, przede wszystkim wezwij służby ratunkowe dzwoniąc pod numer 601 100 300 lub 985 (numer alarmowy TOPR). Możesz też skorzystać z aplikacji mobilnej „Ratunek”, która działa nawet przy braku dostępu do Internetu. Podaj miejsce, w którym po raz ostatni widziałeś poszkodowanego. Jeśli masz odpowiedni sprzęt oraz wiedzę, a teren jest bezpieczny (nie istnieje ryzyko zejścia lawiny wtórnej), rozpocznij akcję ratunkową. Ustaw detektor na tryb odbioru i wyszukaj lokalizację sygnału urządzenia zasypanego użytkownika. Za pomocą sondy ustal dokładne miejsce, w którym znajduje się poszkodowany i zacznij odkopywać daną osobę za pomocą łopaty śnieżnej (odkopuj nie bezpośrednio nad zasypanym, ale nieco z boku tworząc literę V i skupiając się na tym, aby pierwsze znaleźć głowę i klatkę piersiową). Po wydostaniu poszkodowanego jak najszybciej oczyść mu usta i nos ze śniegu, sprawdź funkcje życiowe i w razie konieczności udzielić pierwszej pomocy. Okryj daną osobę również folią NRC, aby zminimalizować ryzyko hipotermii.

Co zrobić, jeśli zauważysz, że pokrywa śniegu oderwała się od zbocza i masy śniegu pędzą w Twoją stronę? Staraj się jak najszybciej zjechać do w jak najniższe partie zbocza lub ustawić z boku pędzącej lawiny. Jeśli widzisz, że nie zdążyć uniknąć kontaktu z lawiną, szybko pozbądź się kijków narciarskich, nart lub deski snowboardowej i innych rzeczy, które mogą stanowić dodatkowe zagrożenie, otwórz plecak z poduszką powietrzną (pomoże on utrzymać Cię bliżej powierzchni) i postaraj się energicznie ruszać nogami i rękoma. Ważne jest też, aby po zasypaniu mieć ugięte nogi, zakryć usta oraz nos, aby uniknąć zapchania ich śniegiem i starać się zachować spokój oraz nie tracić niepotrzebnie energii.

Jeśli nie planujesz zjeżdżać lub chodzić poza wyznaczonymi trasami, zwykle nie musisz się martwić: oznaczone stoki są chronione przed lawinami i zamykane, jeśli istnieje zagrożenie wystąpienia niebezpiecznego zjawiska.

W przypadku wędrówek czy jazdy na nartach poza przygotowanymi szlakami, pamiętaj, że dobre przygotowanie jest najlepszą ochroną, gdy znajdziesz się w terenie objętym możliwością zejścia lawiny. Oprócz kursu przygotowania lawinowego, dotyczy to również odpowiedniego wyposażenia oraz bieżącego sprawdzenia raportów pogodowych i komunikatów lawinowych. Jednak przede wszystkim staraj się niepotrzebnie nie narażać na niebezpieczeństwo.